تاریخچه

قدمت این استان متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است. مرکز این استان کهنسال در قبل از اسلام زنگان یا زندیگان و به معنای منسوب به کتاب زند نام داشته‌است که پس از استیلای اعراب بنا به ضرورت تلفظ معرب به زنجان تغییر یافته‌است. این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین به اروپا دارای اهمیت خاصی بوده‌است. استان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۷۶ دارای هشت شهرستان به نامهای زنجان- سلطانیه-خرمدره-خدابنده-ایجرود-طارم و ماهنشان است. ودر مرداد سال۱۳۹۲شهرستان سلطانیه به آن اضافه شد ودارای هشت شهرستان شد.

بنای عظیم گنبد سلطانیه که بعد از کلیسای جامع فلورانس و ایاصوفیه در استانبول عظیم‌ترین گنبد تاریخی جهان بشمار می‌آید، در این استان قرار دارد.

همچنین معبد داش کسن باقی‌مانده از زمان سلسله ساسانیان نیز از آثار تاریخی این استان است.

این استان در مقطعی در زمان قاجار با نام ایالت خمسه خوانده می‌شد.

تقسیمات اداری

استان زنجان در شمال غرب فلات ایران قرار گرفته‌است. وسعت استان برابر ۲۲۱۶۴ کیلومتر مربع و۱/۴۳ درصد کل کشور را شامل می‌شود. جمعیّت استان بر اساس آخرین آمار ۱٫۰۱۵٫۷۳۴ نفر است .

هم‌اکنون استان زنجان دارای ۸ شهرستان، ۱۶ بخش، ۴۶ دهستان و ۱۹ شهر است. شهرستان‌های آن شامل زنجان، طارم، ماهنشان، خدابنده، ایجرود، ابهر، خرمدره و سلطانیه می‌باشند.

رودهای مهم در این استان قزل‌اوزن، زنجان رود، شورکات ( رود کبیر یا ابهر رود ) است. بلندترین نقطه استان در ارتفاعات تخت سلیمان ( بیش از ۳۰۰۰ متر ) و کمترین در قزل‌اوزن در گیلوان ( بیش از ۳۰۰ متر ) می‌باشد. آثار تاریخی شامل سلطانیه، بازار زنجان، مجموعه رختشویخانه، موزه مردان نمکی ، مسجد جامع زنجان، مقبره قیدار نبی در شهرستان خدابنده، حمام یان یان ،تپه خالصه درخرمدره ،آرامگاه پیر احمد زهرنوش، امامزاده زیدالکبیر در ابهر، عمارت ذوالفقاری و معبد داش کسن است.

تنوع آب وهوایی این منطقه موجب ایجاد گونه‌های متفاوتی از زندگی جانوری شده‌است. وجود گونه‌های متفاوتی از حیوانات وحشی و پرندگان مهاجر وجانوران آبزی گردشگران بسیاری را در مواقعی که شکار مجاز است به این منطقه جذب می‌کند. از ۲۵ سال پیش ناحیه بزرگی به نام انگوران از طرف سازمان محیط زیست، منطقه حفاظت شده اعلام گردیده‌است. به دلیل شرایط کوهستانی این ناحیه و تأثیرات جریانات جوی مرطوب شمال غربی و غربی آب و هوای استان را می‌توان تبیین نمود. آب وهوای کوهستانی با زمستانی بسیار سرد و برفی و تابستانی دلپذیر و فصول بهار و تابستان بهترین زمان برای گذراندن اوقات فراغت در این استان هستند. میزان بارندگی در بهار و زمستان نسبت به سایر فصول در این استان بیشتر است. پوشش گیاهی استان در مناطق مختلف متغیر بوده ولی در مجموع از جنگلها و چراگاه‌هایی با چشم‌انداز زیبا تشکیل شده‌است.

غارهای استان عبارت‌اند از غار کتله خور و گلجیک و غار خرمنه سر. غار کتله خور که از همه اینها دیدنی تر و بزرگ‌تر است و یکی از پدیده‌های طبیعی بسیار زیبای ایران محسوب می‌شود در ۸۰ کیلومتری جنوب خدابنده قرار گرفته‌است. این غار از سه طبقه تشکیل شده و دارای تونلهای فرعی و استالاکتیت و استالاگمیت‌ها و ستونهای بسیار در گذرگاه‌های اصلی است و قندیلهای مخروطی آویزان از سقفها در اثر داشتن ناخالصیها رنگهای متنوع به خود گرفته‌اند و آنها که ترکیبات به همراه نداشته و یا کمتر دارند به صورت بلورهای شیشه‌ای بسیار شفاف مشاهده می‌شوند.

از رودهای مهم استان قزل اوزن است که رودی جوشان و خروشان است و از کوه‌های کردستان سرچشمه گرفته و پس از توقفی در پشت سد منجیل نهایتاً وارد دریای خزر می‌گردد. از دیگر رودخانه‌ها زنجانرود، ابهررود، سجاس رود و خرا رود را می‌توان نام برد. همچنین چشمه‌های آب معدنی استان عبارت‌اند از چشمه آبگرم وننق، چشمه آبگرم ابدال، چشمه آبگرم گرماب و چشمه آبگرم حلب انگوران.

مردم

مردم استان زنجان به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. زبان تاتی از بخشی از شمال طارم علیا دامنه کوه البرز بجا مانده است در حدود ۸ روستا (چرزه، باکلور، جمال آباد، قسمتی از آبادی هزارود، بندرگاه، سیاورود، نوکیان، قوهیجان) به زبان تاتی صحبت می‌کنند.

حمدالله مستوفی در کتاب نزهة القلوب که در حدود سال ۷۴۰ق نوشته شده مردم زنجان را سنی مذهب معرفی می‌کند.اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از مذهب شیعه به تدریج مذهب تشیع رواج یافته‌است.

پراکنش

پژوهشی که شرکت پژوهشگران خبره پارس به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۸۹ انجام داد و بر پایه یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونه گیری شد در استان زنجان به قرار زیر بود: ۱٫۱فارس (۷٪ مرد، ۱٫۳٪ زن)، ۹۸٫۴ ترک (۹۸٫۴٪ مرد، ۹۴٫۴٪ زن) و ۰٫۵ بدون جواب بودند.